Nobel Ödüllerinin Tarihçesi
Bu yazı dizisine başlarken Alfred Nobel’in hayatını ve vasiyeti üzerine gerçekleşen Nobel Ödüllerinin tarihçesini anlatmadan geçmek mümkün değildi. Bu yüzden ilk seride Alfred Nobel’i tanıtıp, Nobel ödülünün tarihçesine göz atacağız. Her bilim insanının başına gelen zorluklar ve eleştiriler karşısında nasıl dinamit barutunu keşfettiğini göreceğiz.
Alfred Nobel, İsveç’in Stockholm şehrinde doğdu. Ailesi o doğduğunda maddi zorluklar yaşamaktaydı. Babası henüz yeni iflas etmişti. Bu koşullar altında yeniden bir işletme açmak ve eski günlere dönmek arzusuyla önce Finlandiya’ya taşındılar. Burada işlerin iyi gitmemesi üzerine Rusya’nın St. Petersburg şehrine geçtiler. Babası bu şehirde Rus ordusuna mayın sevkiyatı yapan bir işletme açtı. Kırım savaşının sürdüğü bu dönemde, Rus ordusu Nobel’lerin dükkanıyla ilişki içerisindeydi. Kısa bir süre sonra kar etmeye başlayan dükkanla birlikte aile eski konumuna tekrar kavuşmuş ve zengin olmuştu. Bu arada Alfred özel hocalardan dersler almakta ve kendini geliştirmekteydi. Temel bilimlerin yanı sıra edebiyata, özellikle İngiliz edebiyatına da hayrandı. Ancak babası onun edebiyatla ilgilenmesini pek istemiyordu. Bunun üzerine hem onun edebiyattan uzaklaşması için hem de kimya mühendisliği eğitimi alması için yurt dışına gönderdi.
Alfred Nobel çeşitli ülkeleri dolaştıktan sonra Paris’e geldi. Burada önce T.J Pelouze’nin laboratuvarında çalışmaya başladı. Ayrıca onun hayatını etkileyecek olan nitrogliserini keşfeden İtalyan kimyager Ascanio Sobrero ile de tanışır. Böylece nitrogliserinle ilgilenmeye başlar. O zamanlar nitrogliserin hala kontrol edilemiyor ve kolayca patlıyordu. Bu durum onun pratik kullanımını engellemekteydi, Alfred işte bu sorunu çözmek için çalışmalarına başladı.
Ancak 1852 yılına gelindiğinde Immanuel Nobel oğlunu geri çağırdı. Kırım savaşının sona ermesiyle birlikte işler tekrar kötü bir durum almıştı. Babasının işletmesi iflas etmişti. Bunun üzerine aile Stockholm’e geri dönüş yapmak mecburiyetinde oldu.
1863 yılından itibaren Alfred Nobel çalışmalarına Stockholm’de devam eder. 1864 yılına gelindiğinde nitrogliserinin daha kolay kontrol edilebilmesi için fitil kullanma fikri aklına geldi. Böylelikle daha kolay patlatılabilirdi. Bu fikir üzerine patent başvurusu yaptı ve üretime geçildi. Ancak bu çalışmaları sırasında kardeşi Emil ile birlikte 5 kişinin hayatını kaybedeceği bir patlama olur. Bunu takiben Stockholm’de deneyler yapması yasaklanır. Fakat bu engelleme onu bilimin yolundan ayrılmasına engel olmaz. Bunun üzerine çalışmalarına Malaren Gölü yakınlarında bir yerde devam eder.
Nitrogliserin ufak bir sarsıntıda çok büyük patlamalara neden olmaktaydı. Nobel bu sorunu çözmek üzere çalışmalarda bulundu. Uzun süren çalışmaları sonucu nitrogliserini darbelere ve sarsıntılara karşı koruyabilecek bir çözüm bulmuştu. Nobel nitrogliserini ve diatometi 1/3 oranında macun olacak şekilde karıştırdı. Böylelikle katı bir patlayıcı elde etmiş oldu. Dinamit bulunmuş oldu!
Dinamitin keşfi birçok şeyi beraberinde getirdi. Yeni yollar, köprülerin yapımındaki kolaylığı ve savaşta kullanımı gibi… Ancak çözülecek başka problemlerde vardı. Örneğin suyla temas halinde bulunması durumunda nitrogliserin çözülüyor ve etkisini kaybediyordu. Bunun dışında patlama sonucu oluşan duman ve uzun süre kaybolmaması da ayrı bir problemdi. Alfred’in ilki için çözümü nitrogliserini nitroselüloz ile birleştirmesi oldu. Patlayıcı jel tarafından korunun dinamit artık sulu ortamlarda da rahatlıkla kullanılıyordu. İkinci sorun için dumansız barutu keşfetti. Bugün bu keşfi balistit adıyla anıyoruz. Balistitin keşfi makineli tüfeklerin de yapımına yol açtı.
Ancak bu keşiflerinin özellikle savaş alanında kullanımı ve gelecek nesillere dinamit kralı olarak anılmasının yerine bilimin, barışın ve kültürün koruyucusu olarak hatırlanmak istemesinin sonucu olarak bütün servetini ölümünden sonra bağışlanmasını istedi.
Vasiyetnamesi
Bu bilim insanının vasiyetini gelin onun ağzından okuyalım ve yazımıza burada son verelim. Gelecek bölümde bu seneki fizik ödülü alan ekibi ve çalışmalarıyla karşınızda olacağım.
“Ardımdan bıraktığım gayrimenkulümün ve servetimin tamamı aşağıdaki şekilde dağıtılacak:
Kapital emniyeti bir şekilde bir fonda toplanmalıdır. Bu fonunun faizi her yıl insanlık için en büyük katkıda bulunmuş kişilere dağıtılmalıdır. Bu faiz 5 ana bölüme ayrılmalı ve aşağıdaki şekilde tevzi edilmelidir :
Bir bölüm, FİZİK sahasında en büyük keşfi yapan fizikçiye verilmelidir.
Bir bölüm, KİMYA sahasında en büyük keşfi yapan kimyacı verilmelidir.
Bir bölüm, FİZYOLOJİ ya da TIP sahasında en büyük keşfi yapan kişiye verilmelidir.
Bir bölüm, EDEBİYAT sahasında en büyük keşfi yapan kişiye verilmelidir.
Bir bölüm, milletler arası BARIŞ ve KARDEŞLİK için en büyük çalışmayı yapan fizikçiye verilmelidir.
Başta beş dalda verilen ödüllere 1968 yılında İsveç Bankası Alfred Nobel anısına bir de “İktisat ödülü” eklendi..
Fizik ve kimya konusundaki keşifler İsveç Bilim Konseyi’nce değerlendirilmelidir. Edebiyat ve Barış konusunda ödüller, Norveç Parlamentosu tarafından seçilen 5 kişilik bir komite (kurul) tarafından değerlendirilmelidir.
En büyük ve kesin arzum, ödülleri adaylara dağıtılırken kesinlikle milliyet ayrımı gözetilmemesidir. En önemli ödülü alacak kişi bir İskandinavyalı da olabilir, olmayabilir de.” Paris, kasım 27, 1895 Alfred Bernard Nobel
